مسجد امام خمینی دومین مسجد تاریخی تهران است که در بافت تاریخی پایتخت و در محدوده شهرداری منطقه ۱۲ و در دل بازار تهران جای گرفته است. این مسجد در گذشته به نامهای مسجد شاه و مسجد سلطانی معروف بوده است.
فهرست مطالب
مسجد امام خمینی از معروفترین مساجد تهران است که در بازار واقع شده و از آثار باقیمانده دوران فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۴۰ هجری قمری است. قدمت این مسجد تاریخی در حدود ۱۸۰ سال است و منارهها و ساعت آن نیز در زمان ناصرالدینشاه به آن افزوده شده است.
با توجه به کاشی نوشتهها و کتیبههایی که در ایوان جنوبی مسجد به جای مانده، زمان تقریبی شروع ساخت آن سال ۱۲۱۲ یا ۱۲۲۴ هجری قمری است. در سال ۱۳۰۷ هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه قاجار در اصلی در جهت شمال تعمیر و نیز به دستور وی دو مناره در دو طرف گلدسته مسجد ساخته شد. بنابراین تکمیل کننده اصلی آن را میتوان ناصرالدینشاه قاجار نامید.
ژاک موریه، نایب سفارت انگلیس، در سفرنامه خود در سال ۱۲۲۲ هجری قمری، مینویسد: «تنها بنای قابلملاحظه در تهران عهد فتحعلی شاه، مسجد شاه است که ناتمام مانده است.»
این مسجد، بنایی چهار ایوانی است که شبستانهای اصلی آن در جبهه جنوبی قرار دارد و معماری کلی و نیز پارهای از جزییات آن از مسجد وکیل شیراز گرفته شده و در طراحی و ساخت آن مانند سایر ابنیه آن زمان هنرمندان شیرازی دست داشتهاند.
کتیبههای تاریخی موجود در بنای آن اکثراً به خط آقای مهدی ملکالکتاب میباشند. نام استادان کاشیکار اسدالله عابدین، اسدالله حسینی، احمدعلی اصغر، علیاکبر محمد از تهران و مصطفی طباطبائی، فتحالله عبدالرحیم، حسین باقر و ابراهیم کاظم از اصفهان در کاشیکاری های اطراف صحن دیده میشود.
مسجد دارای فضایی مربعی است که تقارن نقطهای و حیاط مرکزی، با چرخشی ملایم نسبت به بافت شهر برای استقرار در امتداد قبله دارد. همچنین فضاهای دیگر مسجد، ۴ ایوان در وسط ۴ ضلع، گنبدخانه در ضلع جنوبی، ۳ شبستان اصلی در کنجها و حوض مربعی در مرکز حیاط میباشد.
این بنا با استفاده از آجرهای نخودی رنگ و همچنین کاشیهای چندرنگ، طبق اصول معماری ایرانی تزیین شده و دارای حیاطی وسیع و کلاسیک با ایوانی در هر طرف آن است. طرح و معماری مسجد هم ساده و هم انعطاف پذیر است، به نحوی که میتوان در ابعاد و اجزای اصلی بنا تغییراتی داد و آنها را تا بیرون محدوده حیاط تا ساختمانهای مجاور امتداد داد.
ورودی مسجد به شکل یک مدخل مستطیل شکل عریض و در مرکز یک طاق عمیق در وسط دیوار قرار گرفته است که طاق قوسی مقرنس آن با نقوش درهمرفته گیاهان و کاشیهای خشتی هفت رنگ لعاب دار تزیین شده است. در دو جناح طاق قوسی، یک سری قاب مستطیل شکل قرار دارد که با کاشیهای رنگارنگ تزیین شده است. این ورودی به یک هشتی (دالان) طاق دار منتهی میشود که به حیاط وسیع مجاور ایوان بزرگ شمالی راه دارد.
حیاط مسجد از طریق شبکهای از راههای خروجی به بازار اتصال پیدا میکند. این حیاط مربع شکل بوده و دارای ردیف طاقهای یک طبقه وسیع و کمعمق در هر طرف است و هر یک از چهار ایوان در وسط هر ضلع حیاط واقع شده است و همگی بر اساس طرح اصلی از یک طاقچه گرد طاق دار که مقرنسکاری شده در یک قاب مستطیل تشکیل شدهاند.
مهمترین ایوان، ایوان جنوبی است زیرا از آن جا میتوان وارد مقصوره گنبدداری شد که محراب اصلی مسجد در پشت دیوارهای جنوبی آن قرار گرفته است. در داخل ایوان، لوحههایی تزیین شده با کاشیهای خشتی هفت رنگ لعاب دار ظریف و طرحهای زیبای شاخ و برگهای پیچیده و درهمتنیده وجود دارد که بیشتر زرد و صورتی است و دورتادور آن نام فتحعلی شاه به خط نستعلیق نوشته شده است.
در تاریخ ۲۰ آذر ۱۲۸۴، علاءالدوله دستور به چوب بستن و تحقیر عمومی ۲ تن از بازاریان به بهانه بالا بودن قیمت قند کرد. حکم فلک حاجی سید هاشم قندی و حاجی سید اسماعیلخان در حیاط مسجد شاه انجام شد که واکنش اعتراضی بازار تهران و آغاز جنبش مشروطه در تهران را به همراه داشت.
حاج علی رزم آرا، نخست وزیر وقت ایران در روز ۱۶ اسفند ۱۳۲۹ در مسجد شاه به ضرب گلوله یکی از اعضای فدائیان اسلام ترور شد.
این اثر در تاریخ ۱ مهر ۱۳۶۳ با شماره ثبت ۱۶۶۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تهران، میدان امام خمینی، خیابان ناصرخسرو، خیابان پانزده خرداد